Door Zoia Necheporenko-Meereboer, projectleider ‘Anna Pavlovna. Home in two cultures’. Gepubliceerd: Métier Magazine (#15, Herfst 2021)
Voordat ik aan het project ‘Home in two cultures’ over Anna Pavlovna begon, heb ik een aantal jaren bij het Gatchina Paleis gewerkt. Het indrukwekkende paleis- en parkensemble, gebouwd in de buurt van St. Petersburg aan het einde van de 18e eeuw, toebehoorde aan de Russische tsarenfamilie. Na de revolutie van 1917 werd het genationaliseerd en tot museum omgevormd. Destijds was ik voor een artikel op zoek in de collectie naar voorwerpen met een ‘verhaal’. De conservator liet me toen een klein ovalen portret zien, gemaakt van was en in bas-reliëf dat het profiel van een vrouw toont; misschien maar 15 cm hoog.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Gatchina bezet door Duitse troepen. Het portret verdween en werdlange tijd als verloren beschouwd. Na de oorlog dook het portret op in Parijs op een vlooienmarkt. De eerste directeur van het Gatchina Paleis, graaf Valentin Zubov, die in ballingschap woonde in Parijs, kocht het aan. Hij schonk het portret aan zijn dochter met de opdracht om het terug te geven aan het Gatchina Paleis “zodra het regime verandert”. Dat gebeurde in 1996.
Het bas-reliëf maakte indruk op me: het sierlijke vrouwenprofiel met subtiele details was onmiskenbaar het werk van een zeer bekwame vakman. Wat me echter het meest trof, was dat deze vakman in werkelijkheid groothertogin Maria Feodorovna was, echtgenote van groothertog (en toekomstige tsaar) Pavel Petrovich (Paul I). Zij was de moeder van groothertogin Anna Pavlovna, de latere koningin der Nederlanden, die we kennen als Anna Paulowna. Zoals ik later ontdekte, was het portret niet het enige werk van Maria Feodorovna.
Zij was een begenadigde vrouw. Haar interesses reikten van literatuur en schilderkunst tot ambachten en ook hydraulica. Paul I zei over haar: “Zij leert gretig.” De tsarina stelde zichzelf tot voorbeeld voor haar kinderen en Anna Pavlovna, net als haar broers en zussen, lieten zien dat ze dit niet voor niets had gedaan. Anna was de jongste dochter van Paul I en Maria Feodorovna en waarschijnlijk de meest geliefde. Haar vader werd vermoord toen ze nog maar zes jaar oud was. De daaropvolgende jaren, tot haar huwelijk in 1816, bleef Anna onder de hoede van haar moeder. Anna Pavlovna werd in 1816 de echtgenote van kroonprins Willem II van Oranje en vertrok naar Nederland. Vanaf dat moment tot aan de dood van Maria Feodorovna in 1828 werd de relatie tussen Anna en haar moeder bijna dagelijks in briefvorm voortgezet. De smaak en voorkeuren van Maria Feodorovna hadden ongetwijfeld een grote invloed op Anna. Net als haar moeder schilderde en tekende ze prachtig, was ze goed thuis in de kunsten en besteedde ze veel tijd en energie aan liefdadigheid.
Maria Feodorovna had daarentegen ook hobby’s die Anna Pavlovna niet navolgde, zoals de meeste dames in het begin van de 19e eeuw. De tsarina maakte namelijk ook beelden uit hardsteen, modelleerde en beeldhouwde in was, hield zich bezig met grafiek en met medaillekunst en werkte ook geregeld met een draaibank. De keizerin sneed hardsteen in de stijl van antieke cameeën. Een van haar beroemdste werken is het portret van keizerin Catharina de Grote als Minerva. Catharina de Grote, schoonmoeder van Maria Feodorovna, had grote waardering voor het artistieke en ambachtelijke niveau van haar schoondochter. Nadat Catharina in 1789 de camee-medaillon met haar portret cadeau kreeg, schreef ze: “Het is moeilijk, mijn lieve dochter, om dit nog beter te beeldhouwen dan jij doet. Zo maak je de muntmeesters en medailleurs nog werkeloos.” Maria Feodorovna werd onderwezen in de kunst van het steensnijden door Karl Lieberecht, een van de beste medailleurs van zijn tijd en lid van de Keizerlijke Kunstacademie. Maria Feodorovna maakte veelal haar kunstwerken om ze cadeau te doen. Zo ontving haar echtgenoot, groothertog Pavel Petrovich, ter gelegenheid van zijn naamdag het bas-reliëf dat werd teruggevonden in Parijs.
De passie van Maria Feodorovna voor de draaibank wekte zowel vreugde als verbazing bij haar tijdgenoten. Een vrouw met een draaibank was, op zijn zachtst gezegd, een voor die tijd ongebruikelijke combinatie. Niettemin verscheen een draaibank in een mahoniehouten kast met een vliegwiel en een hele reeks speciaal gereedschap in de kamers van Maria in het Pavlovsk Paleis, haar favoriete verblijfplaats. De tsarina werd in het draaien onderwezen door meester Johann Fay. Ze maakte decoratieve stukken voor meubels en tafeldecoraties. De werktekeningen hiervoor werden gemaakt door de architecten Vincenzo Brenna en Carl Rossi. Veel van haar werken of de stukken waaraan ze meewerkte, worden bewaard in Pavlovsk.
In een van de zalen van het Pavlovsk Paleis zag ik ooit een prachtige tafeldecoratie met de inscriptie Marie ce 21 april 1791. Ook dit was een geschenk van groothertogin Maria Feodorovna aan haar schoonmoeder, Catharina de Grote. Deze ‘antieke lamp’, vervaardigd uit een groot stuk transparant barnsteen, is zo vakkundig gemaakt, dat Catharina de Grote destijds opdracht gaf om hem te bewaren in het kabinet van zeldzame dingen in de Hermitage. De lamp bevat een vergulde bronzen zeeleeuw en een gevleugelde zeemeermin, op een ivoren voet en een standaard van amaranthout.
Maria Feodorovna bezat een tomeloze energie en ze was continu bezig. Naast het beeldhouwen en draaien, hield ze zich bezig met schilderen, maakte ze aantekeningen over hydrauliek en hydrostatica, was geïnteresseerd in verwarmingssystemen en kunstmatige verlichting van kassen, verzamelde mineralen en voerde botanische experimenten uit in haar privétuin. Naast al deze en andere dingen schreef zij bijna dagelijks brieven naar Nederland aan haar dochter Anna, om haar te steunen en te instrueren en, over een afstand van duizenden kilometers, haar moederliefde en tederheid te sturen.
